Zarys dziejów Kłodnicy od jej powstania do 1945 roku.
Mgr Gabriela Jelitto	Dr Henryk Pawluk

Wprowadzenie

"Rzeczywiście, wielce interesująca kraina, ten Śląsk" powyższe słowa miał wypowiedzieć Johann Wolfgang Goehte podczas swojej podróży na Śląsk w roku 1790, po usłyszeniu historii toszeckiego zamku. Jednakże w epigramie zamieszczonym w księdze gości kopalni "Friedrichsgrube" w Tarnowskich Górach zawarte jest jakby zaprzeczenie pierwszego stwierdzenia:

“Z dala od ludzi uczonych, na krańcach państwa, o któż wam Pomoże skarby znajdować, dobywać szczęśliwie na świat?(...)*¹. Sprzeczność zawarta w obu osądach może świadczyć o niezwykłym zróżnicowaniu i swoistej osobliwości byłej prowincji pruskiej Górnego Śląska. Stwierdzenie mistrza weimarskiego można uznać za trafne, mając na uwadze przeszłość historyczną zarówno Górnego jak i Dolnego Śląska. Również Kłodnica ma swoją bogatą historię nie pozbawioną wydarzeń doniosłych zarówno radosnych jak i tragicznych.

1. Uwarunkowania naturalne

Człowiek od zarania dziejów był uzależniony od otaczającej go przyrody. To właśnie bliskość wody stanowiła nie tylko podstawę jego egzystencji, lecz również bezpieczeństwo, a z biegiem czasu również środek transportu. Przed 1945 rokiem przedstawiano Śląsk jako liść dębu z Odrą jako żyłą główną i jej dopływami jako żyłkami bocznymi. Kłodnica jako prawy dopływ Odry liczy ok. 75 km długości. Wypływa w odległości ok. 8 km od wsi w województwie śląskim o tej samej nazwie, płynie w kierunku północno-zachodnim i wpływa w miejscowości Kłodnica w województwie opolskim do Odry.

2. Etymologiczne pochodzenie nazwy rzeki i miejscowości

Nazwa miejscowości związana jest z topografią i pochodzi od nazwy rzeki. Obszar wokół ujścia rzeki Kłodnicy był bogaty w lasy, toteż nazwa rzeki wywodzi się najprawdopodobniej od osadników słowiańskich, którzy jej nurtem spławiali kłody drewna. Nazwa Kłodnica, Klodnitz znaczy tyle co: “niosąca kłody". Dopiero w XVI wieku nazwa rzeki została przeniesiona na określenie wsi. Pierwsza wzmianka o rzece pojawia się w dokumencie z roku 1260: “30 listopada tegoż roku książę Władysław Opolski przeznaczył biskupowi wrocławskiemu Tomaszowi min. kawałek ziemi koło Ujazdu z drugiej strony Kłodnicy"². W tym łacińskim zapisie miejscowość nosi nazwę: villa Clodnicze. Weltzel podaje również nazwę: Lodnitz, której trzon w języku niemieckim może być pochodzenia odczasownikowego: lodem-płonąć, palić się, pałać (trzon pochodzenia indogermańskiego leudh oznacza rosnąć), bądź odrzeczownikowego: die Lode-pęd, latorośl (bądź drugie znaczenie rzeczownika: loki, łachmany). Booch-Arkossy oraz Kosczyński dopatrują się związku określenia “lodny" z wyrazem “lód" lub “lodnik" jako “łodziorz" w brzmieniu potocznym. Paeschke wyraz “kłoda" tłumaczy jako: “nędzną miejscowość", położoną wśród łąk, na nieurodzajnych glebach i zagrożoną częstymi powodziami.³ Booch-Arkossy oraz Kosczyński próbują również doszukać się genezy od pni pozostawionych po karczowaniu lasu.⁴ Owo wytłumaczenie wydaje się być najbardziej trafnym, o czym świadczy również herb Kłodnicy, w którym znalazły się: pień drzewa z tkwiącą w nim siekierą i piłą.

3. Przynależność Kłodnicy

Kłodnica należała od początku swego istnienia do dóbr kozielskich. Ścisły związek z Kozłem wpłynął na rozwój gospodarczo-kulturowy osady.

Kłodnica jako wieś dziedziczna majątku kozielskiego (1532-1558) W 1532 roku margrabia Georg von Brandenburg-Ansbach przejął zwierzchność nad Koźlem. Wkrótce po przejęciu władzy zarządził sporządzenie księgi spraw gruntowych miasta i okolicznych ziem. Kłodnica nie widnieje jednak w tym spisie.⁵ Dopiero w urbarzu z roku 1543, a więc stosunkowo późno, pojawia się pierwsza wzmianka o Lodnitz. Miała ona wówczas charakter wsi sądowej, należącej do majątku kozielskiego i liczyła 7 podwładnych.⁶

Kłodnica we władaniu właścicieli ziemskich 24 stycznia 1563 roku posiadłość kozielską przejął baron Johann von Oppersdorf, który to w roku 1567 w podzięce za wierną służbę zezwolił swemu koniuszemu Balthasarowi Tauer von Wiklin założyć na obszarze łąki kłodnickiej (po prawej stronie rzeki) cmentarz, wykarczować pola pod zasiew, osiedlić 8 ogrodników, wybudować młyn z dwoma kołami napędowymi, jedną stępą, prowadzić wolny wyszynk gorzałki oraz założyć pastwisko.⁷

Nowy właściciel przyczynił się do rozwoju gospodarczego Kłodnicy. W tym też roku Kłodnicę wraz z innymi wioskami otrzymał w zastaw za 85 000 talarów Wilhelm Junior von Oppersdorf.⁸

9 lipca 1617 roku Andrzej Kochtitzki, pan na Kochcicach koło Lublińca, Koszęcinie i Turawie, odkupił od wdowy po Wilhelmie Oppersdorfie Młodszym za 170 000 talarów miasto z przynależnymi do niego wioskami⁹ , do których należała również Kłodnica. Andrzej Kochtitzki wsławił się niechlubnie podczas wojny trzydziestoletniej zdradzając cesarza Ferdynanda II, który to nakazał konfiskatę dóbr Kochtitzkiego. “Jeszcze przed swą zdradą Kochtitzki oddał w roku 1623 młyn na Kukli z sześcioma zagrodnikami i rolą, na której można było wysiać 18 szefli¹⁰ zboża w dziedziczne posiadanie Conradowi Ciausmannowi. Po zdradzie i te dobra zostały skonfiskowane przez burgrabiego z Opola, Daniela Schultza i włączone do dóbr zamku kozielskiego, a następnie 25 lutego 1645 roku przekazane za 125 talarów Georgowi Smendrzinskiemu von Hammersheim - komendantowi kozielskiemu.'¹¹ Tym sposobem ziemia kozielska stała się znów częścią dóbr kameralnych.

Hipoteka Korony Polskiej (1645-1666) Habsburgowie byli przychylni koligacjom rodzinnym z królami polskimi, co przynosiło im pokaźne sumy na cele wojskowe. Kiedy to król polski Władysław IV po śmierci swojej żony z domu Habsburgów zażądał spłaty pożyczki, otrzymał w zastaw na 50 lat księstwo opolsko-raciborskie. Prawo do tych ziem posiadała jedynie rodzina Wazów, a nie państwo polskie. Ziemia kozielska pozostawała nadal pod zwierzchnią władzą cesarza. Spis ludności z roku 1647 podaje, że •Kłodnica liczyła wówczas: 17 chłopów, 2 młynarzy, 21 ogrodników, 2 rzemieślników oraz 8,5 pól czynszowych.¹² Po śmierci Władysława IV księstwo opolsko-raciborskie otrzymał do roku 1655 książę Carl Ferdinand von Polen, biskup wrocławski i płocki. Po nim władzę nad księstwem do roku 1666 objęła królowa Ludowica Maria von Polen.

W ponownym władaniu cesarza (1666-1735) Cesarz Leopold wykupił księstwo opolsko-raciborskie wspomagając koronie polskiej w walce przeciwko Szwedom. W czerwcu 1667 roku zarządcą majątku kozielskiego został Hermann von Zajoncek ¹³ Z księgi podatkowej za rok 1696 dowiadujemy się, że Kłodnica płaciła na rzecz majątku kozielskiego 141 talarów, 5 groszy i 11 halerzy.¹⁴

Ziemia kozielska jako posiadłość lenna rodu Plettenbergów (1735-1800) Pismo lenne wystawione w dniu 18 sierpnia 1735 podaje, że graf Ferdinand von Plettenberg zakupił za 50 000 guldenów posiadłość kozielską. W czerwcu tegoż roku, jeszcze przed zakupem ziem przez Plettenbergów dokonano spisu ludności. Kłodnica liczyła wówczas 436 mieszkańców w tym: 17 chłopów, 19 ogrodników, 20 lokatorów, 19 domowników.¹⁵ W roku 1740 wybucha wojna prusko-austriacka. W wyniku trzech wojen śląskich (1740, 1745, 1756-1763), Śląsk za wyjątkiem ziemi cieszyńskiej i opawskiej przechodzi pod panowanie Prus. Państwo pruskie dokonuje istotnych zmian w systemie zarządzania nową prowincją, w rozbudowie gospodarki, wojska i szkolnictwa.

Koźle odgrywało wówczas znaczącą rolę strategiczną. Z tego też względu cała ziemia kozielska, w tym również Kłodnica często była areną zmagań wojennych. Podczas blokady Koźla w czerwcu 1759 roku przez wojska austriackie generał von Wemer kwateruje z tysiącem koni w Kłodnicy, a po nim od października tegoż roku generał Gedeon Ernest von Laudon z częścią swych wojsk.¹⁶

Po zakończeniu wojny dobrami kozielskimi zarządzał Klemens August von Plettenberg (1766-1771), a następnie jego syn Max Friedrich (1771-1800).¹⁷

Kłodnica jako część dominium kozielskiego (1800-1814). Już w latach 1806/07 nadciąga nowa wojna, Napoleon, cesarz Francuzów postanowił opanować Śląsk. Twierdza kozielska odegrała w tych wydarzeniach istotną rolę. Również na terenie Kłodnicy toczyły się działania wojenne, które opisał ówczesny nadleśniczy Riel. Owy opis , który znajdował się w archiwum nadleśnictwa w Kłodnicy zniszczonego podczas drugiej wojny światowej w tomie: “Akta wojny francuskiej z roku 1806 i 1807 oraz oblężenie i blokada Koźla" przytacza Klings w swojej kronice.¹⁸ Do Kłodnicy pierwsze oddziały dragonów bawarskich przybyły 23 stycznia 1807 roku pod dowództwem generała Justusa von Siebeina, który od 9 lutego objął kwaterę w nadleśnictwie kłodnickim. Pierwsze ostrzeliwanie przez wojska pruskie oddziałów bawarskich nastąpiło dnia 25 stycznia 1807.

Kłodnica stanowiła oprócz Kobylic i Reńskiej Wsi jedno ze stanowisk artyleryjskich, z których to dnia 4 lutego 1807 roku rozpoczęto oblężenie twierdzy kozielskiej. 13 czerwca 1807 roku podpisano akt kapitulacyjny, ale blokada twierdzy zakończyła się dopiero 17 lipca tegoż roku. Wydarzenia wojenne spowodowały prawie całkowite zniszczenie Koźla, a co za tym idzie i Kłodnicy.¹⁹

Klęska Prus i pokój tylżycki z 1807 roku zmusiły rząd pruski do przeprowadzenia kolejnych reform w celu reorganizacji państwa i pokrycia kosztów związanych z wydatkami wojennymi. W wyniku reformy administracyjnej z dnia 19 listopada 1808 roku Kłodnica oddzielona od Koźla Odrą i oddalona od niego o 2 km nie została objęta mianem przedmieścia i nie weszła w skład Koźla, o czym informuje Weltzel.

Kłodnica jako wolna wieś (od 1814) Rozporządzeniem z dnia 9 października 1808 roku zniesiono poddaństwo w państwie pruskim. Na mocy tego dekretu również mieszkańcy Kłodnicy, jako poddani królewscy otrzymali prawa własności i zostali uwolnieni od pańszczyzny. Jednakże dokumenty stwierdzające prawa własności zostały wystawione dopiero w roku 1814.

Począwszy od lat 20-tych XIX wieku Kłodnicę nawiedzały klęski żywiołowe, jak podaje Klings. Powódź wiosną 1826 roku oraz w latach 1828, 1829, 1830 zniszczyła nie tylko zasiewy ale również wiele domostw. Epidemia cholery z czerwca 1831 ominęła jednak Kłodnicę. W latach 1833 i 1837 Kłodnicę nawiedziła epidemia grypy.²⁰

4. Okres t wojny światowej

Wydarzenia I wojny światowej oraz bezpośrednio po jej zakończeniu pozostawiły również ślad w historii Kłodnicy.

W latach 20-tych planowano odsłonięcie pomnika ku czci poległych w I wojnie światowej. Dopiero po pokryciu większości kosztów przez gminę przedsięwzięcie stało się możliwe. Pomnik, który był dziełem Petera Lippa , rzeźbiarza z Gliwic, odsłonięto 17 września 1933. Monument przedstawiał śmiertelnie zranionego żołnierza w stalowym hełmie, wspartego na lewej ręce i spoglądającego na zachód. Od południowej strony cokołu widniał napis: “Naszym Poległym - Gmina Kłodnica²⁰. Od strony północnej umieszczono pięć brązowych tablic z nazwiskami poległych. Już w roku 1936 wokół pomnika urządzono zieleniec.

5. Kłodnica w okresie wydarzeń 1921 roku

W myśl uzgodnień traktatu wersalskiego z dnia 28 czerwca 1919 o przynależności państwowej Górnego Śląska miał zadecydować plebiscyt, nadzorowany przez aliancką komisję trójstronną. Termin plebiscytu wyznaczono na 20 marca 1921 roku. Zgodnie z postanowieniami pokojowymi,

miejsce niemieckich oddziałów paramilitarnych zastąpić miały oddziały wojsk alianckich. Powiat kozielski obsadziły załogi włoskie.

Wyniki plebiscytu w Kłodnicy nie są jednoznaczne. W. Lesiuk i M. Lis w swojej rozprawie podają, że za przynależnością do Polski głosowały 494 osoby (tj.32%), a za przynależnością do Niemiec 1535 osób (tj.68%).²¹ Natomiast sprawozdanie z przebiegu plebiscytu na starostwo kozielskie podaje, że za Polską oddano 397 głosów (tj.l8%), a za Niemcami 2202 głosy(tj.82%);²² W nocy z 2 na 3 maja 1921 wybucha III powstanie śląskie. 10 maja Kłodnica została zajęta przez oddziały powstańcze, które przebywały tutaj do 4 czerwca 1921roku. Powstańcy zajęli szkołę i mieszkania nauczycielskie.²³

Mimo korzystnych dla Niemców wyników plebiscytu decyzją Rady Ligi Narodów z dnia 20 października 1921 roku nowemu państwu polskiemu przyznano 3213 km² obszaru Górnego Śląska z 893 tysiącami mieszkańców. Powiat kozielski pozostał po stronie niemieckiej.

6. .Pieniądz zastępczy - Notgefd

I wojna światowa i wydarzenia lat 1919-21 doprowadziły do kryzysu gospodarczego. Rząd niemiecki był zmuszony do wyemitowania zastępczych środków płatniczych²⁴, które pozbawione były jednak gwarancji państwowych. Gmina w Kłodnicy wydala w dniu l lipca 1921 roku zastępcze bilety płatnicze z ważnością na jeden miesiąc. Wydrukowano dwie serie o wartości: 0,50; 1,00 ;

2,00 i 3,00 marek. Szatę graficzną opracowali nauczyciel plastyki gimnazjum kozielskiego - R. Junter wraz z burmistrzem kłodnickim - Neapalfem. Na jednej stronie kłodnickiego pieniądza zastępczego wszystkich nominałów widniał herb Kłodnicy wsparty o wielowiekowy dąb, który w owym czasie rósł jeszcze przy nadleśnictwie²⁵.

7. Kłodnica w okresie II wojny światowej

Koniec wojny był szczególnie tragiczny dla mieszkańców Kłodnicy. Bliskie sąsiedztwo kombinatu paliw syntetycznych było przyczyną częstych nalotów w latach 1944-45. Bezpośredni nalot na Kłodnicę miał miejsce 17 grudnia 1944 roku. Samoloty nadleciały od strony Głogówka. Podczas bombardowania zginęło 17 osób oraz zostało zniszczonych wiele zabudowań, min. budynek

starej szkoły, służący w latach 1918-1928 jako kościół zastępczy. Naloty powtórzyły się również w dniu następnym.²⁶ Ofensywa zimowa wojsk radzieckich dotarła do Kłodnicy dnia 31 stycznia 1945

roku jak podaje ks. Pawluk²⁷, Moschko natomiast podaje datę 2 lutego.²⁸ Według ks. Pawłuka wojska radzieckie wycofały się i dopiero 17 marca całkowicie opanowały wieś. W wyniku działań wojennych na terenie Kłodnicy na 343 gospodarstwa całkowicie zniszczonych zostało 92, a częściowo 51 zabudowań.²⁹

8. Dzielnice Kłodnicy

Kłodnica jako obecna dzielnica utworzonego w 1975 roku aglomeratu miejskiego Kędzierzyn-Koźle jest również podzielona na cztery dzielnice. Pierwszą z nich jest Kłodnica - centrum z kościołem, pocztą i szkołami. Drugą stanowi osiedle Żabieniec. Folwark "Zabinietz" wspomniany został po raz pierwszy w dokumencie z 1617 roku podczas zakupu Kłodnicy przez Kochtitzkiego.³⁰ Nazwa osady wiąże się z ukształtowaniem naturalnym terenu. W pobliżu osady przepływało stare koryto dzikiej Kłodnicy, jednocześnie obszar Żabieńca pełnił rolę terenów zalewowych, pozostałością były liczne rozlewiska, które z czasem wyschły, lub zostały zagospodarowane (utworzono staw rybny). Żabieniec oznacza więc mokradła z żabami.³¹ Żabieniec pełnił rolę osady zajmującej się hodowlą kóz. Późniejsza nazwa osady pochodząca z lat 30-tych brzmi Waldfrieden (Pokój Leśny), co wiąże się z usytuowaniem Żabieńca otoczonego lasem.

Trzecią dzielnicą Kłodnicy jest Koźle-Port, która swą nazwę zawdzięcza portowi przeładunkowemu.

Czwartą dzielnicę stanowi tzw. Kąpielisko. Rozwój tej dzielnicy jest ściśle związany z budową kąpieliska leśnego, oddanego do użytku w czerwcu 1940 roku. Było to pierwsze kąpielisko w okręgu kozielskim, a jednocześnie jedno z najpiękniejszych na Górnym Śląsku. Basen pływacki miał wymiary 25x50m, a przeciętna głębokość wynosiła l,9m kąpielisko posiadało również basen dla nie umiejących pływać oraz brodzik dla dzieci. Koszty całego przedsięwzięcia wyniosły 160 000 Reichsmark.³²

9. Z historii kościoła

Kłodnica od początku swego istnienia należała do parafii kozielskiej. Według wykazu Generalnego Wikariatu z dnia 26 czerwca 1814 roku parafia kozielska, w tym i Kłodnica liczyła 394 wiernych, natomiast pod koniec 1823 roku 821 osób. Dynamiczny rozwój Koźla i jego przedmieść ożywiły dążenia katolików kłodnickich do budowy własnej świątyni. 29 września 1907 roku za zgoda proboszcza kozielskiego ks. Kollara opracowano statut Związku Budowy Kościoła - Kirchenbauferein, który zawiązał się zapewnie wcześniej. Związek stawiał sobie za cel: budowę kościoła katolickiego w Kłodnicy.³³ Uchwalenie statusu rozpoczęło trwający 21 lat okres gromadzenia środków finansowych i zabiegów o uzyskanie zezwolenia na rozpoczęcie budowy. W roku 1914 związek posiadał w kasie 31.139.46 marek oraz czeki na sumę 750 marek - łącznie 31.889.46 marek.³⁴ Mimo usilnych starań do 1914 roku nie uzyskano zezwolenia kardynała Koopa na budowę kościoła.

Nowy okres starań o uzyskanie zezwolenia datuje się na rok 1917, kiedy to starszy wikariusz w Koźlu - ks. Ignacy Richter - w imieniu wiernych zwraca się z petycją do kardynała Bertrama. 17 grudnia ks. Richter zostaje mianowany na pierwszego duszpasterza w Kłodnicy.³¹ 5 września 1917 rada Związku Budowy Kościoła postanowiła zaadaptować stary budynek szkolny na kaplice. Uroczyste poświecenie odbyło się dnia 3 stycznia 1918 roku przy współudziale ks. Wontrobki z Kędzierzyna.

Rozporządzeniem z dnia 16 maja 1918 powołano w Kłodnicy samodzielną kurację.

Trudna sytuacja lat 20-tych oraz inflacja doprowadziły do utraty zgromadzonych funduszy, Ks. Richter zostaje odwołany ze swego urzędu (16.08.1927). Nowym duszpasterzem zostaje ks. Alfred Hrabowsky, który otrzymał polecenie przełożonych, aby w przeciągu 5-ciu łat wybudować w Kłodnicy świątynię. Budowę kościoła rozpoczęto 29 marca 1928 w wigilię uroczystości Matki Bożej Bolesnej. Mieszkańcy Kłodnicy z wielkim zapałem przystąpili czynnie do budowy. Kierownictwo budowy objął państwowy budowniczy Herden. Całość zaprojektował architekt Meyers z Katowic. Wykonania projektu podjął się radca budowy Rech. Prace budowlane powierzono firmie Keller i Stachnik z Bytomia. Uroczysta konsekracja kościoła miała miejsce 21 listopada 1928 roku z udziałem ks. Kardynała Adolfa Bertrama, o czym informowała prasa lokalna.³⁵ 30 września 1928 zostało poświęconych 5 dzwonów kościelnych zamówionych w odlewni dzwonów Schillings w Apolda/Thuringen. Niestety 2 kwietnia 1942 dzwony zostały zdjęte i przeznaczone na potrzeby wojskowe. Malowanie wnętrza kościoła powierzono Augustowi Norgerowi z Opola i Edwardowi Giesa z Kłodnicy. Malowidła na ścianach i łukach bocznych są dziełem ks. Maruski, który wykonał je w latach 1931-1934. W 1942 roku, po licznych nieporozumieniach, kościół otrzymał nowy ołtarz (wcześniejszy, wykonany w 1928 roku przez Fabrykę Mebli w Koźlu był tylko tymczasowym, dlatego już w roku 1939 rozpoczęto starania o nowy ołtarz główny). Ołtarz był dziełem mistrza Schreinera z Monachium.³⁶ Dnia 16 kwietnia 1940 roku ks.kard. Bertram dekretem erekcyjnym powołał w Kłodnicy parafię.

11. Kapliczki

Kłodnica posiadała cztery kapliczki, z których do dnia dzisiejszego zachowały się trzy.

Za najstarszą można uznać kaplicę, wybudowaną po wojnie francusko-pruskiej 1806/07, ku czci św. Jana Nepomucena , która znajdowała się przy byłej restauracji Kłodniczanka. Na rok budowy wskazuje fakt, iż podczas rozbudowy budynku restauracyjnego w roku 1925 lub 1935 ³⁷ natrafiono przy kapliczce na cmentarz żołnierzy bawarskich poległych podczas oblężenia Koźla w 1806 roku. Szczątki zmarłych złożono wówczas pod kapliczką. Kapliczka została rozebrana w trakcie dalszej rozbudowy budynku restauracyjnego w roku 1956, wówczas przeniesiono również kości poległych na kłodnicki cmentarz. Kaplica była murowana. Dach pokryty gontem. Odrzwia półkoliste, drzwi wykonane w formie kraty. Starsi mieszkańcy Kłodnicy wspominają o klątwie ciążącej na byłym budynku Kłodniczanki, za zbeszczeszczenie miejsca ostatniego spoczynku zmarłych i wybudowaniu na tym miejscu restauracji.

Najstarszą zachowaną do dziś kaplicą w Kłodnicy jest tzw. Kaplica Pańszczyźniana, wzniesiona w roku 1814 na pamiątkę zniesienia pańszczyzny. Usytuowana na głównej drodze przelotowej z Koźla do Kędzierzyna, do dnia dzisiejszego przypomina o tym ważnym wydarzeniu. “Murowana z cegły, otynkowana. Dwukondygnacyjna, kwadratowa z zaokrąglonymi narożami. Podziały ścian ramowe. Okna zamknięte półkoliście. Dach namiotowy kryty gontem.³⁸ Wewnątrz znajduje się obraz i rzeźba św. Floriana. Nad wejściem umieszczono napis: “Na znak wdzięczności Panu Bogu, za uwolnienie od Pańszczyzny, Wystawiono, w roku 1814". W 1926 roku dokonano renowacji kaplicy, a nad napisem w języku polskim umieszczono napis w języku niemieckim.

Kaplica na Żabieńcu została wybudowana w dawnym wejściu do domu przy ulicy Leśnej. Datuje się ją najprawdopodobniej na połowę XIX wieku. Jej powstanie związanie jest z legendą, żywą wśród starszych, rodowitych mieszkańców Żabieńca. Na skrzyżowaniu dróg leśnych znaleziono w połowie XIX wieku ciało bogatego Żyda, powód zbrodni był nieznany, a i zabójcy nie znaleziono. Później wybudowano dom wraz z kaplicą. Według przypuszczeń mieszkańców Żabieńca, to wyrzuty sumienia skłoniły budowniczego do budowy kaplicy przy domu. Kaplica ta nigdy nie została poświęcona, gdyż tylko wolnostojące budynki kultu religijnego mogły być konsekrowane. Poświęcony został tylko dzwon, przeniesiony w 1957 roku w uroczystej procesji z Kościoła Parafialnego. W kapliczce odbywały się nabożeństwa majowe i różańcowe ku czci Najświętszej Maryi Panny. Dzwon po dzień dzisiejszy oznajmia śmierć powołanych do wieczności mieszkańców Żabieńca.³⁹

Kaplica cmentarna znajduje się na jedynym wzniesieniu kłodnickiego cmentarza komunalnego. Jej architektura przypomina styl budowy kaplicy pańszczyźnianej. Górna kondygnacja spełniała charakter dzwonnicy. Katalog zabytków podaje jako rok budowy 1840, natomiast Klings datuje ją -na rok 1827.

12. Krzyże

Obecnie w Kłodnicy znajduje się siedem krzyży. Pierwszy z nich ufundowany został w 1881 roku przez żonę właściciela młyna z Kłodnicy - Karolinę Nossol, a usytuowany był przy kaplicy pańszczyźnianej. W 1964 roku został przeniesiony decyzją ówczesnych władz na cmentarz, a następnie ustawiony z lewej strony przy wejściu na plac kościelny.⁴⁰ Przy ulicy Wyspiańskiego (obecnie parking przy salonie samochodowym) jest ustawiony krzyż, pochodzący z lat 20-tych XIX wieku. Fundatorami była rodzina Josefa i Veroniki Pankalla. Ustawiono go jako stację podczas procesji ślubowanej ku czci św. Floriana. Wcześniej stał on przy obecnej ul. J. Krasickiego.

Pozostałe krzyże to: drewniany krzyż w polu na rozdrożu dróg, krzyż murowany przy ulicy Kłodnickiej (posiadłość rodziny Kos), krzyż na cmentarzu, krzyż w Koźlu-Porcie na gruntach kłodnickich oraz krzyż ustawiony przy ulicy Wyspiańskiego na peryferiach Kłodnicy.

13. Cmentarz

Cmentarz kłodnicki został założony po uwłaszczeniu chłopów w 1814 roku. Mieszkańcy podczas sondażu przeprowadzonego po utworzeniu Kuracji (16.05.1918) opowiedzieli się za pozostawieniem cmentarza pod zarządem gminy. Cmentarz kłodnicki posiada jedne z najstarszych pomników

cmentarnych Kędzierzyna-Koźla pochodzące z połowy XIX wieku.⁴¹ Najstarszy grób datowany na rok 1902 usytuowany jest w centralnej części cmentarza. Spoczywa tutaj stolarz Josel Glatter (26.03.1844 - 28.02.1902) wraz z żoną Anną (24.10.1840 - 18.07 1888) z domu Wengrzik.

Niektóre nagrobki wzniesione przed 1945 rokiem posiadają interesujące inskrypcje w języku niemieckim zawierające informacje nie tylko o tym, jak zmarły się nazywał i jak długo żył, lecz również przekazujące pouczenia dla potomnych lub zawierające ostatnią wolę zmarłego. Przykładem może być nagrobek księdza Hermanna Drosta (03.12.1869-30.09.1928) zaopatrzony napisem: “Żyjcie zawsze pobożnie i módlcie się za mnie w cichości serca, tego wymaga od was Bóg. To jest też mą ostatnią wolą."⁴² W północnej części cmentarza zachowały się trzy najstarsze groby dziecinne z

inskrypcjami w języku niemieckim. Najstarszy z nich datuje się na rok 1929, a wykonawcą nagrobka jest M. Kolbe z Kędzierzyna/Kandrzin, W tejże też części cmentarza znajduje się zbiorowa mogiła uczestników III - go Powstania Śląskiego.

Jedyny w swoim stylu nagrobek kłodnickiego cmentarza znajduje się w centralnej jego części przy głównej alei. Tablicę nagrobną zmarłych Josefa (26.11.1866 - 21.09.1939) i Anny Schmolka (02.03.1868 - 30.05.1922) z domu Adolph wieńczy figura Jezusa Miłosiernego, o czym świadczy również napis w języku niemieckim: "O, mój Jezu , Miłosierdzia"⁴³.

14. Królewskie Nadleśnictwo w Kłodnicy / Kónigliche Oberfórsterei

Nadleśnictwo w Kłodnicy zostało założone w 1799 roku podczas zakupu byłej kozielskiej posiadłości lennej. Po sekularyzacji w 1810 roku dóbr Klasztoru Cystersów w Jemielnicy i przyłączenia ich części do nadleśnictwa kłodnickiego, zajmowało ono obszar 9 814 morgów. Funkcję nadleśniczego pełnił wówczas Johann Salomo Krippendorf. Od najdawniejszych czasów tzw. Las Prószkowski,

w skład którego wchodziły również lasy nadleśnictwa kłodnickiego, był własnością rodu von Proscow.⁴⁴ Przy budynku nadleśnictwa rósł wspomniany już wielowiekowy dąb, ścięty w 1923 roku.

15. Ochotnicza Straż Pożarna w Kłodnicy.

Ludność Kłodnicy nękały częste pożary, nie tylko ze względu na charakter zabudowy, lecz i nieumiejętność właściwego przeciwdziałania zagrożeniu. Już w maju 1845 starosta Riechthofen wydał zarządzenie o zorganizowanej pomocy na wypadek pożaru. Mimo tego faktu pożar, który nawiedził Kłodnicę w 1877 roku strawił niemal połowę wsi.⁴⁵ Po tym tragicznym wydarzeniu mieszkańcy Kłodnicy oddali się opiece św. Floriana i złożyli ślubowanie, że rokrocznie 4-go maja uczestniczyć będą we mszy św. i wraz z kapłanem obchodzić będą pola w uroczystej procesji.⁴⁶ 4 września 1892 roku utworzono Ochotniczą Straż Pożarną w Kłodnicy. Prezesem zarządu został nadleśniczy Krafft, naczelnikiem Tonfy, a zastępcą Titz. Istotnym jest fakt, iż strażacy od chwili powstania oddziału podejmowali akcję profilaktyczno - propagandową, służącą poprawie bezpieczeństwa przeciwpożarowego wsi.⁴⁷

16. Szkoły

Do roku 1945 Kłodnica posiadała pięć szkół podstawowych była to:

1. Katolicka Szkoła Ludowa / Katholische Volksschule

2. Ewangelicka Szkoła dla Dzieci Żeglarzy / Evangelische Schifferkinderschule wraz i internatem została otwarta l maja 1909 roku w trosce o poziom intelektualny dzieci lodziarzy, które podczas rejsów nie mogły uczęszczać do szkół.⁴⁸

3. Szkoła Dwu wyznaniowa w Koźlu Porcie / Simultane Grundschule została utworzona za zgodą Rejencji w Opolu wiosną 1921. Zniesiono ją 20 sierpnia 1923 i utworzono dwie odrębne szkoły wyznaniowe mianowicie:

4. Katolicką Szkolę Podstawowa w Koźlu Porcie / Katholische Grundschule Cosel-Oderhafen oraz

5. Ewangelicką Szkołę w Koźlu Porcie (Evangelische Schule Cosel-Oderhafen) oraz sześć szkół dokształcających (Fortbildungsschulen):

1. Wiejska Szkoła Dokształcająca dla Chłopców w Kłodnicy (Landliche Fortbildungsschule fur Knaben in Klodnitz) powstała najprawdopodobniej jeszcze przed 1900 rokiem, a wznowiła swą działalność w roku 1908. Uczęszczanie na zajęcia, które odbywały się w okresie zimowym, miało charakter dobrowolny.^⁹

2. Szkoła Zawodowa dla Żeglarzy w Kożlu Porcie (Schiffer-Fachschule Cosel-Oderhafen) została otwarta w 1911 roku z inicjatywy ewangelickich władz duchownych.⁵⁰

3. Przemysłową Szkołę Zawodową dla Chłopców w Kłodnicy (Gewerbliche Berufsschule fur Knaben in Klodnitz) powołano w l lipca 1925 roku, by przygotować młodzież męską do wykonywania przyszłych zawodów.

4. Rolnicza - Gospodarstwa Domowego Szkoła Dokształcająca dla Dziewczyn (Landlich hauswirtschaftliche Madchenfortbildungsschule in Klodnitz) pełniła rolę szkoły zimowej.

5. Szkoła Zgromadzenia Sióstr Elżbietanek dla Małych Dzieci w Kłodnicy (Kleinkinderschule der Grauen Schwestem in Klodnitz) powstała po I wojnie światowej.

6. W roku 1925 utworzono Prywatną Szkołę Zawodową Fabryki Celulozy Waldhof (Piwate Werkschule der Zelischtomabrik Waldhof).

Powstanie pierwszej szkoły ludowej datuje się najprawdopodobniej na pierwszą połowę XIX wieku.⁵¹ Pierwszy budynek szkolny znajdował się najprawdopodobniej w podwórzu byłej restauracji Kłodniczanki. Ze sprawozdania inspektora szkolnego z dnia 01. 10. 1805 wynika, iż pierwszym tymczasowym nauczycielem był Mateusz Suchanek. Drugi budynek, którego daty budowy nie można jednoznacznie ustalić, posiadał dwie sale lekcyjne, mieszkanie dla nauczyciela i niewielkie zaplecze gospodarcze. W latach 1918-1928 budynek służył jako kościół zastępczy, a od roku 1928 mieściła się w nim świetlica dla młodzieży - (Jugendheim), szkoła gospodarstwa domowego i biblioteka ludowa. Budynek został doszczętnie zniszczony podczas bombardowania 17 grudnia 1944 roku.

W roku 1873 wybudowano trzeci już z kolei budynek szkolny, dwupiętrowy, który po wybudowaniu nowej szkoły służył jako mieszkania dla nauczycieli. Usytuowany został obok poprzedniego przy obecnej ul. Krasickiego. Ciągły wzrost liczby uczniów unaocznił potrzebę budowy nowej, obszerniejszej szkoły, którą wzniesiono w okresie od 23 lipca 1910 do l lipca 1911. Nowy budynek szkolny (obecnie Szkoła Specjalna nr 4) był najnowocześniejszym w powiecie kozielskim, posiadał 12 sal lekcyjnych oraz zaplecze administracyjno-gospodarcze (wraz z mieszkaniem dla woźnego). Projektantem był architekt powiatowy Hesse.⁵² Szkoła posiadała również nowoczesny system centralnego ogrzewania na parę oraz system odpowietrzający. W roku 1928 gremium nauczycielskie liczyło 17 osób (z czego 7 pań i 10 panów)*⁵³

17. Rozwój przemysłowy Kłodnicy

Stawy

W XVII wieku Kłodnica posiadała swoje stawy. Weltzel podaje iż: 20 listopada 1677 w wielkich zarybionych stawach Większyc i Kłodnicy rozpoczęły się połowy, które trwały przez 8 dni. Rybacy i pomocnicy otrzymali 4 i 3/4 baryłek piwa i garniec wódki. Przybył też Gottfried Harwig późniejszy nadregent w Koźlu, obecny był też nadinspektor lasów von Schlichting.⁵⁴ Tak więc połowy ryb były radosnym świętem dla wszystkich mieszkańców, na które przybywały również ważne osobistości. W ostatnich latach XVII wieku stawy w Kłodnicy zaczęto wysuszać i zasypywać, powodem był brak odpowiedniej sieci dróg umożliwiających transport ryb.

Cegielnia / Amtsziegelei

Dokładnej daty powstania w Kłodnicy cegielni nie można dzisiaj już ustalić. W ostatnich dziesiątkach XVIII wieku wybudowana nową cegielnię, o czym pisze Weltzel. Podaje on, iż w nowym piecu można było wypalić jednorazowo 28 000 cegieł, które służyły do budowy Portu Wilhelma oraz do odbudowy i przebudowy twierdzy kozielskiej.⁵⁵ 28 marca 1854 cegielnię wystawiono na licytację, nabywcą został właściciel kopalni von Blacha.⁵⁶ Od 1908 roku glinianki zostały stopniowo zasypywane, a na ich miejscu powstało osiedle mieszkaniowe przy obecnej ul. Jasnej.

Browar i gorzelnia Arrende/Bier und Branntwein Arrende. Podatek, który właściciel karczmy był zmuszony płacić na rzecz zamku kozielskiego wynosił w roku 1587 dla Kłodnicy rocznie l talar, 21 groszy, a już w roku 1645: 2 talary, 18 groszy.⁵⁷ Pod koniec XVIII wieku Maximilian Fryderyk von Plattenberg wydzierżawił istniejącą Już gorzelnię kłodnicką za 900 talarów Simonowi Abrahamowi.⁵⁸ Najprawdopodobniej Abraham zlecił wybudowanie przy browarze kłodnickim - gorzelni, która miała zaopatrywać wszystkie okoliczne knajpy. 30 lipca 1770 roku gorzelnię i browar przejął na 6 lat Jakob i Ludwig Hirschel. W latach 1799/1801 majątek kozielski przeszedł w ręce państwa. 26 stycznia 1807 roku pojawia się po raz pierwszy nazwa “Arrende".⁵⁹ Zubożałe po wojnie 1806/07 państwo pruskie wystawia w 1812 roku gorzelnią kłodnicką na sprzedaż.⁶⁰ W 1813 roku nowym właścicielem zostaje Simon Juliusberger z pochodzenia Żyd. 19 sierpnia 1835 roku “Arrende" przejął właściciel statku Ignatz Rus z Tschime, a po nim również właściciel statku Anton Kirchner.⁶¹ Przez długie lata Arrende pozostawała w rękach tej właśnie rodziny.

Kolej Żelazna w Kłodnicy

Budowa kolei żelaznej na Śląsku przyniosła również istotne zmiany dla rozwoju Kłodnicy. Dekretem z dnia 30 maja 1873 roku zniesiono twierdzę kozielską, co umożliwiło wybudowanie linii kolejowej z Kędzierzyna przez Kłodnicę obok Koźla do Polskiej Cerkwi, a następnie w kierunku Baborowa. W roku 1876 oddano do użytku linię kolejową przez Kłodnicę do Nysy.

Drogi przelotowe oraz Kłodnicki Urząd Celny (ZoIlhaus). Kłodnicki Urząd Celny powstał podczas budowy w roku 1844 drogi prowincjalnej z Koźla do Kędzierzyna przez Kłodnicę. Z dniem l stycznia 1850 roku zaczęto pobierać opłaty za korzystanie z nowego traktu. W roku 1875 oddano do użytku drogę z Kłodnicy do Leśnicy, a w 1901 roku z Kłodnicy do Januszkowic, tak więc budynek Kłodnickiego Urzędu Celnego znajdował się teraz na skrzyżowaniu dróg.

W roku 1920 zniesiono opłaty za korzystanie z dróg, a dom Urzędu Celnego wydzierżawiono osobom prywatnym.⁶² Do roku 1945 budynek ten zamieszkiwała rodzina Tkotz. Po wojnie zniszczony budynek rozebrano.

Malcownia (Malzfabrik)

Po zniesieniu twierdzy kozielskiej fort Fryderyka Wilhelma, leżący na obszarze gruntów kłodnickich, przekształcono w fabrykę słodu tzw. “Malcownię".⁶³ W nowej fabryce wiele osób znalazło miejsce pracy.

Młyny

Kłodnica posiadała dwa młyny usytuowane nad brzegiem młynówki, łączącej rzekę Kłodnicę z Odrą. W jednym z nich tzw. młyn na Kukli zarządzeniem Johanna Friedricha von Oppersdorfa z dnia 23 marca 1616 roku dokonywano przemiału wszelkiego zboża na potrzeby zamku kozielskiego. W roku 1694 Kuklę kupił pisarz kameralny Pauł Franz Peisker za 150 reńskich guldenów.⁶⁴ W roku 1864 właścicielem Kukli był Franz Adametz⁶⁵, a roku 1892 Franz Gregor, z inicjatywy którego rozbudowano młynówkę.⁶⁶ l kwietnia 1892 roku wybudowano most na młynówce na Kukli, który został zniszczony w 1921 roku, a następnie odbudowany.

Drugi młyn znajdował się opodal kaplicy pańszczyźnianej, między domostwami rodziny Glomb i Kirchner.

18. Kanały

“Stary" Kanał Kłodnicki

Duże znaczenie dla rozwoju Kłodnicy miała budowa kanału, który został nazwany Kanałem Kłodnickim. Pomysłodawcą przedsięwzięcia był minister ds. Śląska von Hoym, który to 25 sierpnia 1789 roku przedłożył królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi II projekt budowy. Prace budowlane rozpoczęto w 1792 roku. Kanał miał służyć do transportu węgla, kamieni, żelaza, galmanu i drewna. Według wstępnych projektów miał połączyć gliwicki okręg przemysłowy z Odrą. Po odkryciu złóż węgla kamiennego w rejonie Zabrza i Bytomia, zadecydowano o budowie dodatkowego odcinka kanału z Gliwic do Zabrza, Cały kanał oddano do użytku dopiero w 1812 roku, gdyż wojna francusko-pruska spowodowała czasowe wstrzymanie prac. Cały kanał miał długość 45,7 km, a występującą różnicę poziomów w wysokości 48,8m zniwelowano za pomocą 18 śluz,⁶⁷ Model jednej z nich znajduje się w Muzeum Kolejowym w Berlinie. Największe nasilenie przewozów w górę kanału odnotowano w 1910 roku, a wynosiło ono 40000 ton.

“Nowy" Kanał/ Kanał Gliwicki

Po podziale Górnego Śląska wzrosło zapotrzebowanie na szybki i tani transport węgla do Odry. Tak więc 14 maja 1934 położono kamień węgielny pod budowę nowego kanału. Na tę uroczystość, przybył minister Rzeszy Rudolf Hess.⁶⁸ Kanał oddano do użytku w 1938 roku. Przystosowany był on do przepływu dużych barek o ładowności do 1000 ton, stąd też jego szerokość wynosiła 30-40 m., a głębokość 3,5 m.⁶⁹

20. Śródlądowy Port Przeładunkowy w Koźlu-Porcie

Do budowy Portu Przeładunkowego przystąpiono w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku. Port usytuowano w dogodnym miejscu między węzłem kolejowym Kędzierzyn, a Odrą, na gruntach kłodnickich. Aby ułatwić transport powstała również portowa stacja kolejowa - Hafenbahnhof. Port posiadał trzy baseny. Pierwszy wybudowano podczas kanalizacji Odry w latach 1891-95. Jego rozmiary wynoszą 500 m długości i 50 m szerokości. Drugi basen powstał w latach 1900-1903 i miał długość 600 m i 55 m szerokości. Trzeci basen o długości 700 m i szerokości 60 m powstał w latach 1905-08. Przed trzecim basenem znajdowało się rondo dla barek, a na murowanym nabrzeżu południowego brzegu usytuowano 5 elektrycznych dźwigów, każdy o mocy rozładowczej 5 ton. Nabrzeże północne było umocnione tłuczniem wapienia i wyposażone tylko w pochylnie. Średnia wydajność podczas dniówki wynosiła na przechylaczach 9 -10 000 ton, a dla dźwigów 4 - 5 000 ton. Łączna powierzchnia portu obejmuje 16,7 ha.⁷⁰

21. Fabryka Papieru i Fabryka Celulozy Waldhof

Wraz z budową portu rozpoczęto budowę fabryki papieru, którą oddano do użytku w 1892 roku. Był to zakład siostrzany istniejącej w Liebau Feldmuhle.⁷¹ W ciągu pierwszych 20 lat istnienia ograniczono się wyłącznie do produkcji siarczynu celulozy. Już w latach 1894 -1896 okazało się niezbędnym dokonanie rozbudowy min. poprzez przyłączenie dwóch fabryk papieru z dwoma maszynami do produkcji papieru. W latach 1898-99 zbudowano wielką papiernię II wyposażoną w wytwórnię papki drzewnej i bielarnię. W roku 1917 wybudowano Fabrykę Siarczynu Spiritusu (Suliitspiritusfabrik), która przetwarzała odpadki z produkcji celulozy.⁷² W 1921 roku znaczny pakiet akcji kupiła fabryka Celulozy Waldhof z Mannheim (ZellstonTabnik: Waldhof). W połowie lat 20-tych w celu zcentralizowania sprzedaży papieru utworzono “Pacotira Papierhandels GmbH" (Pacotira Spółka Sprzedaży Papieru z.o.o.), która zajęła się detalem papieru z najrentowniejszych zakładów Waldhof do których należały: Papyrus, Cosel, Tilist i Ragnit.⁷¹ Fabryka w Koźlu-Porcie produkowała w 1934, 45 do 46 000 ton siarczynu celulozy, 34 000 ton papieru celulozy, 3 600 ton Feinholzschliff i 25 000 hektolitrów spirytusu siarczynu. Pracowano na trzy zmiany, a liczba pracowników wynosiła l 500 osób, W 1932 roku dokonano fuzji Paryrus AG z Kozielską Fabryką Celulozy i Papieru.⁷⁵ W 1943 roku przeniesiono z zagrożonego bombardowaniami Berlina zarząd główny koncernu do Koźla-Portu.⁷⁶ W latach 1945-46 fabryka została zdemontowana przez wojska radzieckie. Zasługą koncernu Waldhof była również rozbudowa zaplecza socjalnego i rekreacyjnego dla pracowników i ich rodzin. Wybudowano min. mieszkania pracownicze, prywatną szkołę zawodową, place zabaw, pływalnię krytą z łaźnią, boiska, Dom Spotkań dla Chłopców i Dom Spotkań dla Dziewczyn,⁷⁷

Zakończenie

W powyższej rozprawie przedstawiono zarys dziejów Kłodnicy, obejmujący najważniejsze aspekty przemian historycznych jak i doniosłe wydarzenia z życia społeczno-religinego do roku 1945. Świadomym pozostaje fakt, iż rozprawa ta pozostaje tylko fragmentem bogatej przeszłości historycznej Kłodnicy.

¹ Julian Maliszewski: J. W. Goethe na Śląsku. O podróży poety w 1790 roku, Opole 1993, s.106-

² J.1260 w Cod. Dipl.Siles.VII. część II, s-95

³ P.KIings:Chronik der Gemeinde Klodnitz,maszyn.,1936, s-80-1

4Tamże.s.SI

⁵ Por.E.V.Moscko:Von Cosel nacn Annaberg.Geschichte und Geschichten,Bremen 1988,s.41

6.WeltzeliGeschichtederStadt, Herrschaft und Festung Kosel,Kosel 1888, s.124

⁷ Tamże, s.133

⁸ Tamże, s.152

⁹ A.Weltzel:Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Kosel. Kosel 1888, s. 163

¹⁰ szefel - pół korca: dawna miara pojemności różnej wielkości między 50,a 222 l. Patrz: Duden, Mannheim. Wien, Zurich 1989.S.1309

¹¹ A, Weltzel: Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Kosel. Kosel 1888, s.209

¹²Tamże.s.213

¹³ Tamże, s.217

¹⁴A.Weltze^Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Kosel,Kosel 1888, s.226

¹⁵ Tamże, s.256

¹⁶ H. Pawluk Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn., Wrocław 1977, s.20

¹⁷ A. Weltze!: Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Kosel, Kosel 1888, s.281-3

¹⁸ P. KIings: Chronik der Gemeinde Klodnttz, maszyn., 1936,s.29

¹⁹ R. Pacułt: Twierdza Kozielska, Kędzierzyn-Koźle 1997, s.29

²⁰ R. Pacułt Twierdza Kozielska, Kędzierzyn-Kożle 1997, s.42

²¹ W.Lesiuk i M. Lis: Powiat kozielski w okresie plebiscytu i powstań śląskich. Ziemia Kozielska. Studia i materiały. Tom III. Opole 1974. Tablica II

²² W.A.P. w Opolu - Landratsamt Cosel I-64/25

²³ Por. P. KIings: Chronik der Gemeinde Klodnttz. maszyn., 1936, s-182 oraz E.V. Moscko: Von Cosel nach Annaberg. Geschichte und Geschichten. Bremen 1988,5.56

²⁴ W. Lesiuk :Pieniądz zastępczy na Śląsku 19l4-1924.Wrootaw 1972.S.15. Przez pieniądz zastępczy “rozumieć należy wszelkie czasowe i przestrzenne ograniczone w swej ważności i cyrkulacji znaki pieniężne w formie monet lub bonów, emitowane przez z reguły nieuprawnionych do tego wystawców urzędowych i prywatnych w celu zastąpienia brakujących w obiegu określonych nominałów pieniądza oficjalnego".

²⁵ P. KIings: Chronik der Gemefnde Klodnitz. maszyn., 1936, s.187

²⁶ E. V. Moscko: Von Cosel nach Annaberg. Geschichte und Geschichten. Bremen 1988,s.47

²⁷ H. Pawluk: Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn., Wrocław 1977, s-49

²³ E. V. Moscko: Von Cosel nach Annaberg. Geschichte und Geschichten. Bremen 1988,s.47

²⁹ H. Pawluk; Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn., Wrocław 1977, s.49

³⁰ P. Klings: Chronik der Gemeinde Klodnitz,maszyn-,1936,3.165

³¹ Tamże,s.89

³² H. Probe: Stadt und Landkrais Cosei in aften Ansichten. Huttenberg-Rechtenbach 1990,s.25

³³ H. Pawluk: Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn,, Wrocław 1977, s.61 (na podstawie Akt Parafialnych)

³⁴ H. Pawluk: Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn., Wrocław 1977, s. 68

³⁵ “Coseler Zeitung" z dnia 21.11.1928,nr 270, rocznik 52 oraz “Oberechlesische Yoiksstimme" z dnia 22.11.1928, nr 324, rocznik 54

³⁶ H. Pawluk - Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn., Wrocław 1977, s.116

³⁷ Tamże, s.25 / s.M3

³⁸ Katalog zabytków sztuki w Polsce-Tom Yll.Wojewodztwo Opolskie. Pod red. Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Komeckiego. Zeszyt 5 Powiat Kozielski. Warszawa 1965.S.19

³⁸ Rozmowa z panią Marią Pieszkała wrzesień 1998r

⁴⁰ H.Pawluk:Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn., Wrocław 1977, s.126

⁴¹ R.Nowacki:Cmentarze Kędzierzyna-Koźla.W:Szkice Kędzierzynsko-KozielskielY, pod red.S.Senfta.Opole 1993,s. 50

⁴² “Lebet immer fromm und betet oft fur mich in HerzensstiIIe, Dies ist,was Gott von euch verlangt. Dies istmein letzter Wille".

⁴³ “0 mein Jesus, Barmherzigkeit".

⁴⁴ E. Y .Moschko: Von Cosel nach Annaberg. Geschichte unct Geschichten. Bremen 1988,s.61

⁴⁵ H. Pawluk: Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn., Wrocław 1977, s.32 oraz P. KIings: Chronik der Gemeinde Klodnitz, 1936, maszyn.,s,59

⁴⁶ H. Pawluk: Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn-, Wrocław 1977, s-148

⁴⁷ K. Stępień; Ochotnicza Straż Pożarna “Kłodnica" (1892-1992). W: Szkice Kędzierzynsko-Kozielskie IV pod red. S.Senfta. Opole 1993, s.44 P. KIings: Chronik der Gemeinde Klodnitz, maszyn., 1936, s.138

⁴⁹ P.Klings:Chronik der Gemeinde Klodnitz, maszyn.,193^,s.140

⁵⁰ Tamże, s.140

⁵¹ P.Klings:Chronik der Gemeinde Klodnitz,maszyn.,1936, s.131

⁵² Tamże.s.131

⁵³ E.V.Moschko; Von Cosel nach Annaberg.Geschichte und Geschichten.Bremen 1988,s.56

⁵⁴A.WettzeirGeschichte derStadt, Herrschaft und Festung Kosei, Kosel 1888,5.221

⁵⁵ A.Weltzel:Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Kosel, Kosel 1888,s.292

⁵⁶ P.Kiings:ChronikderGemeinde Kiodnitz, maszyn., 1936, s,35

⁵⁷ E.Y.Moschko: Von Cosel nach Annaberg.Geschichte und Geschichten,Bremen 1988,5.67

⁵⁸ H.Pawluk:Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn,, Wrocław 1977,s.20

⁵⁵ E.Y.Moschko: Von Cosel nach Annaberg.Geschichte und Geschichten.Bremen 1988.S.67

⁶⁰ P.Kiings:ChronikderGemeinde K!odnitz,maszyn., 1936, s.35

⁶¹ E.Y.Moschko; Von Cosel nach Annaberg.Geschichte und Geschichten.Bremen 1988,s.67

⁶² P.Klings:ChronikderGemeinde Klodnitz, maszyn.,1936, s.94

⁶³ H.Pawluk:Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn., Wrocław 1977,s.32

⁶⁴ A.Weltzel:Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Kosel, Kosę) 1888,s.225

⁶⁵ E.Y.Moschko: Von Cosel nach Annaberg.Geschichte und Geschichten.Bremen 1988,s.45

⁶⁶ P.Klings:Chronik der Gemeinde Klodnitz, maszyn.,1936, s-68

⁸⁷ A.Weltzel:Geschichte der Stadt, Herrschaft und Festung Kosel, Kosel 1888,s.601, s.602

⁶⁸ P.KlingsiChronik der Gemeinde Klodnitz, maszyn., 1936, s.102

⁶⁹ H.Pawluk:Powstanie i rozwój Kłodnicy, masz., Wrocław 1977,s.34

⁷⁰ P.KlingsiChronik der Gemeinde Klodnitz, maszyn.,1936, s. 99

⁷¹ E.Y-Moschko: Von Cosel nach Annaberg.Geschichte und Geschichten,Bremen 1988,s.66

⁷² H.Pawluk:Powstanie i rozwój Kłodnicy, maszyn., Wrocław 1977,5.33

⁷³ Jubilaums-Buch "75 Jahre Zellstofffabrik Waldhof Przęz:PWA Waldhof, Mannheim 1984, s.39

⁷⁴Tamże.s.49

⁷⁵ E.Y.Moschko: Von Cosel nach Annaberg.Geschichte und Geschichten,Bremen 1988,s-67

⁷⁶ Jubilaums-Buch "75 Jahre Zefistofffabrik Waldhof'Przęz:PWA Waldhof, Mannheim 1984, s.52

⁷⁷ E.V.Moschko: Von Cosel nach Annaberg.Geschichte und Gescnichten.Bremen 1988,s.67